عمر خیام نیشابوری، دانشمند، ریاضیدان، ستاره‌شناس، فیلسوف و شاعر برجسته ایرانی، شخصیتی چندوجهی و بسیار تأثیرگذار در تاریخ فرهنگ و دانش ایران و جهان است. او به دلیل اشعار پرمفهوم و رباعیات فلسفی‌اش شهرت جهانی دارد، اما در عین حال، خدمات بسیار مهمی نیز در زمینه‌های ریاضیات و نجوم انجام داده است.
• تولد و دوران کودکی: غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در سال ۴۳۹ هجری قمری (۱۰۴۸ میلادی) در نیشابور، یکی از شهرهای مهم خراسان بزرگ، متولد شد. • تحصیلات: او تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود گذراند و سپس به فراگیری علوم مختلف از جمله ریاضیات، فلسفه، منطق، نجوم و ادبیات پرداخت. خیام از محضر استادان برجسته زمان خود بهره برد و در علوم مختلف به تبحر رسید. • سفر به سمرقند و بخارا: برای ادامه تحصیل و کسب دانش بیشتر، به سمرقند و بخارا سفر کرد و در مراکز علمی آن زمان به تحقیق و تدریس پرداخت.
• ریاضیات: خیام در ریاضیات دستاوردهای بسیار مهمی داشت. او به مطالعه معادلات درجه سوم پرداخت و روش‌های هندسی برای حل آن‌ها ارائه داد. او همچنین در زمینه نظریه اعداد، جبر و مثلثات نیز تحقیقاتی انجام داد. • نجوم: خیام در نجوم نیز یک دانشمند برجسته بود. او به سفارش ملکشاه سلجوقی، به همراه گروهی از ستاره‌شناسان، به اصلاح تقویم ایرانی پرداخت که به تقویم جلالی معروف شد. این تقویم بسیار دقیق است و هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. • فلسفه: خیام در فلسفه نیز صاحب‌نظر بود. او دیدگاه‌های فلسفی خاص خود را داشت و در اشعار و رباعیاتش به مسائل فلسفی، هستی‌شناسی و معنای زندگی می‌پرداخت.
• رباعیات خیام: شهرت اصلی خیام به دلیل رباعیات فلسفی و پرمفهوم اوست. این رباعیات که به زبان فارسی سروده شده‌اند، مضامین فلسفی، هستی‌شناسانه و انتقادی دارند و به مسائل مربوط به زندگی، مرگ، جبر، اختیار و معنای هستی می‌پردازند. • ترجمه رباعیات: رباعیات خیام به زبان‌های مختلف ترجمه شده‌اند و در سراسر جهان مورد استقبال قرار گرفته‌اند. ترجمه انگلیسی ادوارد فیتزجرالد باعث شهرت بیشتر خیام در جهان غرب شد.
• هوش و نبوغ: خیام از هوش و نبوغ خارق‌العاده‌ای برخوردار بود و در علوم مختلف به تبحر رسید. • دقت و تفکر: او فردی بسیار دقیق و متفکر بود و در تمام کارهایش از استدلال منطقی استفاده می‌کرد. • استقلال فکری: خیام دارای استقلال فکری بود و در بیان نظرات خود بسیار شجاع بود. • شکاکیت فلسفی: او در بسیاری از مسائل فلسفی شکاک بود و به دنبال حقیقت بود.
عمر خیام نیشابوری یکی از بزرگترین دانشمندان و شعرای تاریخ ایران و جهان است. او با دستاوردهای علمی و اشعار پرمفهوم خود، تأثیر زیادی بر فرهنگ و دانش بشری داشته است. خدمات او در ریاضیات، نجوم و تقویم نگاری بسیار ارزشمند است و رباعیات فلسفی او هنوز هم مورد توجه و تحسین قرار می‌گیرند.